Ррома андай Украйина: екх бэрш маримос тай нашымос

07.04.2023

Ворта екх бэрш палпалэ о АДЦ “Мемориало” стердя докладо “Украйински рома: гласуря анда ла войнако адо”. Вся докладо сас пистромэ пэ лэ рромэндирэ интервью. Кодэла мануша попэле талай окупацыя али ашыле нашымаря, савэ хасардэ пэстирэ цэра.

Пала бэрш, со прожэля, амэ дашидас тэ пхэнас, со лэ рромэндири ситуацыя, сави сас пхари и дэ-англал, андэ ла войнати врямя ашыля инке пэ бутэстэ май-пхари. Ла Росияти война андэ Украйина пхагля и система, сави май-англал маримастэ пособилас лэ рромэнди, бо саворрэ ла Украйинатирэ прыватни тай ғосударствени пособимастирэ фондуря парандярдэ пэсти бути по маримос. Фартэ бут рром ашыле нашымаря тай дикхле пэр пэстэ бари дискриминацыя тай соцыально изоляцыя андэ Европа. И мануш, савэ жувэнас пэ восточно Украйина, вжэ андэ англунэ деса ла войнати попэле талай окупацыя. Лэ манушэнди, савэ камэнас тэ фэрисарэн пэско траё тай тэ нашэн, сас пхэрнадо кацы екх дром – андэ Росия, ай котэ пэ ғраныца лэнди прижэляпэ тэ прожан и “фильтрацыя” тай тэ тэрпин о жуйимос андэ цэнтруря ваш нашымаря. Бутэ манушэнди, савэ ладэнас пай Росия май-дур, сас пхарэс тэ попэрэн андэ Европа, бо лэндэ най вся драго сас лэ лилэнца.

Адес, 8-то апрели, о Всялюмако рромано дес, и амэ пистросардям нэво докладо, андэ саво стидям думэ лэ рромэндар тай лэ гажэндар, савэ пособисарэнас лэ рромэнди тэ виладэн. Кала думэ пала кода, саво ашыля лэндиро траё писля кода, сар вонэ нашле андай Украйина.

Читайте доповідь українською Рома з України: рік війни та біженства
Читать доклад на русском Рома из Украины: год войны и беженства
The report is avaliable in English Roma From Ukraine: A Year of War and Flight

Думэ палай рром андав Марюполи, савэ розпхэндэ волонтёря

Катар феврали 2022 бэрш шэлэ миенди украйинсконэ рромэнди прижэляпэ тэ ашавэн пэсти цэра. Рроманэ еря – сомай-бут жувля лэ бэятонэнца – зумавэнас тэ виладэн андай Запорожско, Хэрсонско, Харьковско, Донецко тай Луғанско областя андэ авэр странэ, тай най саворрэндэ када вижэля тэ стерэн. Бутэ рромэндэ на сас лила али ловэ, ай дэко на вилагля андай форуря, савэ захутилдя Росия вовремя тай русыцки халавдэ зораса стердэ лэнди эвакуацыя андэ Росия.

Сомай-англунэ андэ Росия линэ тэ виладэн мануша андав Марюполи. Бо андэ кадэва форо жанас маримата, ай инке пав форо пушкинас андай барэ мардя. Русыцки халавдэ розмардэ вся о форо, розпхагле цэра тай стердэ андар лэстэ вэё.

Акэ со розпхэнэл о волонтёри андав Санкт-Петербурғо, саво пособилас лэ рромэнди андэ англунэ деса ла войнати:

Андо марто 2022 бэрш и мануша линэ тэ виладэн андав Марюполи, бут анда лэндэ сас рром. Вонэ ладэнас андо Тағанроғо, ай котар корконэ ладэнас май-дур джи кай ғраныца али жанас андэ цэнтруря ваш нашымаря тай родэнас лэ волонтёрен, кай тэ дондярэн лэн каринг ғраныца. Ррома жалуйинаспэ, кай андэ кадэла цэнтруря сас гряцамос, ай инке котэ на камэнас тэ дикхэн лэ рромэн ни авэр нашымаря, ни бутярнэ андав цэнтро. Хоч и дискриминацыя на сас пхэрнади, та андярэнас пэс лэнца фартэ бибахт.

Дэсавэ рроманэ еря, када сас 58 мануш, жувэнас андо цэнтро ваш нашымаря талай Шатура андэ Московско область. Вонэ камэнас тэ виладэн андэ Европа, та сас пхарэс тэ аракхэн транспорто ваш кадя бут мануш. Кочяй май-англал вилагля кацы епаш ери, ай тунчи дуйто епаш. Кадэла мануша даранас тэ ладэн андэ Европа най екхэтханэс, ваш кода амэнди прижэляпэ кодэлэ манушэн, савэн амэ виндярдям англунэс, тэ ашавас андо Петербурғо, ай котэ вонэ ажутярэнас, дэкин авэна саворрэ авэр мануш лэнди ерестар. Амэндэ сас дэсавэ мануш, савэндэ сас пэстирэ барэ кватыре андо Петербурғо, акэ андэ кала кватыре амэ и ашавасас лэ нашымарен.

Най кацы барэ ғрупэ авэнас, сас и цыкнэ рроманэ еря. Амэ и лэн ашавасас андэ цэра кай волонтёра, бо бут мануша фартэ цыйиле пхарэ дромэстар тай камэнас тэ отцыён. Дэкасти амэ пособисарасас тэ терас лила, бо най саворрэ рромэндэ сас вся драго лэнца.

И рром андай Украйина тай Росия фартэ спханглэ машкар пэстэ, бо андэ лэ-дуй странэ жувэн кодэла сами рроманэ нацые. Сар андэ Росия, кадя й андэ Украйина жувэн: руска рома, котляря, кишыневцуря, сэрвуря, влахуря, крымуря тай молдовануря. И рром андай лэ-дуй странэ лэн лэ борян екх аврэстэ, авэн екх екхэстэ пэ барэ сэрбыторя, ябьява, помынкэ тай пхирэн пэ затерима. Бутвар сас кадя, со, покы украйински ррома бэшэнас андэ Росия кай пэстирэ нямуря, лэндэ аракхадёнас бэяцэ, савэнди дэнас росийски мэтрыкэ. Ай тунчи вонэ ладэнас палпалэ андэ Украйина тай на шонас сама пэ пэстирэ росийски лила, бо када на терэлас лэнди нисави бэлява. Та кала авиля маримос и лэ рромэнди прижэляпэ тэ нашэн цэрал, ваш бутэ манушэндэ када ашыля бари проблема.

“Кажновар кала амэндэ авэнас запросуря катар рроманэ еря, амэнди прижаласпэ вся фартэ мишто тэ продикхас, всяй информацыя пала лэндирэ лила тай мэтрыкэ. Андэ екх ери епашэ бэятонэндэ дашидэн тэ авэн украйински мэтрыкэ, ай аврэндэ – росийски. Бо кала о бэято аракхадиля, лэско дад тай лэсти дэй дашидэнас тэ жувэн андэ Подмосковья али вари-кай аврэтэ андэ Росия. И вонэ котэ стердэ реғистрацыя ваш и бэяцэ тай линэ росийски мэтрыкэ, ай тунчи рисайле палпалэ андэ Украйина. Котэ лэндэ аракхадёнас инке бэяцэ тай кола вжэ лэнас украйински мэтрыкэ”, – розпхэнэл май-дур о волонтёри андав Санкт-Петербурғо.

Акэ амэндэ сас ери, андэ савэстэ дэшупанжь мануш андав Марюполи. Екхэ бэятостэ пэ палуйи риг пэ мэтрыкэ додикхле о цол кай во сыно ла Росияко ғраждано. Кочяй тэ проладэл андэ Европа во вжэ нашисарэлас, бо лэстэ нинай виза. Писля када амэ лям май-драго тэ продикхас саворрэ лила, тай пушасас всяй информацыя, мангасас манушэн тэ терэн фотоғрафие пай мэтрыкэ саворрэ ригэндар тай бут со авэр.

Екхатар амэндэ иси екх пхари ситуацыя, тай амэ на жанас со тэ терас. Иси рромано ери андав Марюполи – трин бэяцэ тай лэндири дэй. О дад вжэ лаглятар андэ Ғермания, и вонэ ладэн лэстэ. Екхэ бэятостэ вся мишто лэ лилэнца, аврэстэ – росийски мэтрыкэ, та котэ пистромэ, со лэско дад тай лэсти дэй – ла Украйинатирэ ғраждануря, и лэса, файма, на авэла нисави бэлява. Ай кав трито кожансар вижэля, со лэстэ пэ колаж мэтрыкэ тердёл о цол, со во – ла Росияко ғраждано. Май-сиг саворрэстар, со када сас ошыбка, та кадэя ошыбка даши тэ терэл барэ проблемэ, тэ хал бут ловэ тайврямя, бо ваш кацавэ дилуря нинай нисави процэдура, кай тэ отпхэнэспэ катар росийски лила, и май-йито, со амэнди прижалапэ тэ домардювас андо сындо, со о цол андэ мэтрыкэ сыно ошыбка.

Пала кода кай и рром бут пэрэладэн екха ригатар андэ авэр па всяй Украйина, бут мануша, андэ кода дес, кала авиля о маримос, на жувэнас андэ кодэла форуря, андэ савэ вонэ сас прышындэ. Кала авиле русыцки халавдэ, бутэ рромэнди на хутилдя врямя тэ виладэн андэ кодэла форуря, савэ рицарэнас украйински халавдэ, кочяй бут мануш попэле андэ русыцко окупацыя. Пришындимос андо лил андэ форуря, савэ на сас талай окупацыя, терэлас бари бэлява. Ла Европатирэ ваздияря на камэнас тэ мукэн кадэлэ рромэн, бо на патянас, со вонэ чячес камэн тэ лэн нашымаско статусо андэ Европа. Амэндэ сас и ситуацыя, кала о ери андав Марюполи, саво вжэ бут бэрш жувэлас андэ кадэва форо, офицыально сас прышындо андо Николаево, саво сас тала ла Украйинако контроли.

“Пэ ғраныца андэ Нарва, амэндэ бутвар сас проблема, кала лэ рромэн на камэнас тэ мукэн палай пропыска. О ери ладэнас катар Марюполи, та вари-ко андав ери сас прышындо андо Николаево, ай кадэва форо сас тала ла Украйинако контроли. Кочяй лэ ваздияря фартэ допушэнас лэ манушэн, вонэ даши сас дажэ тэ пхэнэн: “Акэ ту и ту прожан, ай кадэва мэк ашэлпэ, бо во най прышындо андо Марюполи”. Амэ полас, со мануш анда баро ери даши тэ авэл прышындо андэ екх форо, ай тэ жувэл аврэтэ, али во авиля лэ родостэ пэ вари-сави врямя, и ворта андэ када дес авиля о маримос. Май-тунчи саворрэ кадэлэ манушэн промукэнас андэ Европа. Та кацавэ ситуацые залинэ бут врямя тай пиле бут рат най кацы амэндар, ай и лэ рромэндар. Сас екхвар, со екхэ манушэс анда екх рромано ери на промукле андэ Нарва. Тай вонэ саворрэ пхэндэ, со би лэстиро на ладэна май-дур, вонэ рисайле по подо, тай пхэндэ, со лэна тэ бэшэн пэр лэстэ, дэкин лэндирэ нямос на промукэна. Прожэля дуй-трин чясуря и лэн саворрэн промукле.

Ай акэ пала росийски ваздияря, и вонэ терэнас кадя, со по эфта и по эня чясуря и дажэ барэ десэнца мануша тердёнас андэ вочередь. Кала вонэ продикхэнас лила, то фартэ допушэнас лэ манушэн тай терэнас вся най грабиндой. Замисарэнас лэ манушэн палай фотоғрафия андо лил, али пала фэрсо авэр. Та всяж кодэлэ рромэнца, савэнди амэ пособисарасас, сас вся драго, и лэн промукэнас.”

Прычинэ тэ на промукэн пэ ғраныца дашидэнас тэ авэн и авэр проблемэ лэ лилэнца: просрочка лэ лилэстири, най потиндо вужэлимос тай бут со инке.

Май-тэлэ амэ розпхэнаса и дума лэ рромэндири катар Марюполи, кала мануша динэ баро дром тай авиле андэ Ғермания. Екхэ манушэс анда кадэва ери русыцки ваздияря линэ тэ дошалярэн, со лэстэ хохавно лил, тай баро дес тай рят рицарэнас лэс андэ ваздиятири. Андэ кадэя ғрупа сас 11 барэ манушэн тай 25 бэяцэ, дэсавэ лэндар сас ворта цыкнэ, ай авэр сас май-бароррэ. Кадэва интервью сас запистросардо катар Кристина Д. андэ Нарва (Эстония) андо июни 2022 бэрш:

“Амэ саворрэ сам андав Марюполи. Саворрэ сам кишыневцуря. Екхэтханэ лэ бэятонэнца амэн сас 36 мануш. Амэ саворрэ сам пав Ливобэрэжно раёно. Котэ амэ жувасас андэ пэсти цэра, андо прыватно секторо, сас амэн 160 мануш. Амэ саворрэ жувасас екх паша екхэстэ. Жувасас драго, сас набарэ бэлявэ, та кадя сас вся мишто. Кода, со авэла маримос, тай лэна тэ пушкин андэ амарэ цэра амэ на патясас джи кав последнё дес. Амэ ашундям пав телевизори, со йито и Росия дашидэл тэ терэл маримос андэ Украйина, та амэ на патясас. А по 24-то феврали, вутром андэ штар чясуря амэ ашундям о ғромо, тай полям, со амаро форо линэ тэ марэн андай барэ мардя. Май-тунчи амэ ғатярдям, со екх снарядо попэля андэ ла бабако цэр, во сыно дур амэндар, та взрыво сас кацаво баро, со пхэнэса када сас ворта паша амэндэ. Амэ екхатар жэ линэ лэ бэятонэн и нашле кав пхрал пэ кватыря. Котэ стидяпэ саворро амаро родо. Лэстэ талай кватыря сас о подвало, кочяй котэ сас май-драго тэ гарадёвас, кала жалас о пушкимос.

Када сас вутро, ай тунчи вжэ линэ фартэ, ворта фартэ, тэ пушкин пав раёно, андэ саво амэ самас. Пэ вулыца вся взрывияспэ, и пхув здралас. Кала линэ тэ пушкин, амэ гарадиле андо подвало. Котэ амэ бэшлям курко епашэса. Вся када врямя жалас о пушкимос, кочяй тэ вижас аврял амэнди сас даранэс. Пала курко епашэса о маримос спэля и амэ пэрэжэлям пэ вулыца Кирова. Андэ екх дес амэндэ авиле украйински халавдэ и пхэндэ: “Стидэнпэ, амэ саворрэн виндярас пав калидоро, вимукас. Авэн по драмтеатро”. Амэ стидям вся, со дашидасас, тай лаглям по драмтеатро, ай халавдэ, савэ сас котэ, пхэнэн: “Рисавэн палпалэ… Тумэн и Росия на промукэла.” Андэ кодэя врямя о форо сас вжэ андэ блокада. И барэдэра бутвар зумавэнас тэ стерэн калидоро, кай амэ тэ виладас, та кажно моло вари-со на вижалас, и тэ виладас амэнди на дэнас. Амэ зумадям инке екхвар, ай писля када лаглям по кинотеатро “Савона”, бо сар пхэнэнас, котэ сас бари укрытия. Тэ рисавас андэ амаро цэр сас вжэ даранэс, тай амэ на жанасас, сас амаро цэр цыло али на. Пэ “Савоно” сас и авэр нашымаря. Бут мануша бэшэнас андэ подвалуря. И вонэ вижэле пэр амэндэ лэ ғанадянца. На камэнас амэн тэ мукэн, полэс? И кала линэ упалэ тэ пушкин андо форо, амэ нашлям по Цэнтрально базари. Када сас дур, та авэр дром амэндэ на сас. Амэ ашылямпэ лэ бэятонэнца аврял. Снарядуря вурянас, самолётуря, цэра пхабонас англа амарэ якхэндэ, манушэндирэ тилэ сас па вся форо, амэ лэ бэятонэнца нашасас андэ дар тай ровасас.

Паша базари амэ аракхлям эняэтажэнго цэр, андэ саво сас подвало. Пэ вудар клямбилас о лэкато, та амэ лэс пхаглям тай зажэлям андрэ тэ жувас. Дэсави врямя амэ самас котэ. Котар амарэ мурша прастэнас пала дуй-трин кварталуря пала паестэ, бо андэ амаро цэр лэс вжэ на сас. И хабемата амэнди дэнас и сусидуря, савэ гэтонас тэ хан аврял. Тай и амэндэ инке набутка сас пэско хамос: вари-савэ крупэ, дзэто…

Марэнас о форо почти кажно дес. Сар лэна тэ пушкин андэ эня-дэш чясуря бэльвэле, и кадя марэн джи кав вутро, джи кай панжь чясуря. Ай сас кацаво, кай рятэ сас май-локхэс, ай десэ май-пхарэс. Акэ дэнзор, андэ панжь, сар лэна тэ марэн и марэнас джи кай мяза.

Екхвар пэ амари бар авиле танкуря, амэ фартэ дарасас лэ халавдэндар. Амэ на жанасас, ко кода сас, на дикхлям, бо амарэ мануша вся дес тай вся рят бэшанас андо подвало тай на виғуленас котар. Дуй шеёрра виғуленас аврял тэ гэтон о хамос и екхатар жэ зағуленас палпалэ, бо упалэ жал ко пушкимос, упалэ бэшас, ажутярас, кала авэла май-тыхо. Екх дес амэндэ авиле амарэ украйински халавдэ и пхэндэ: “На пхандавэн и вудар андэ укрытия, мэк авэна всяй врямя пхэрнадэ”. Амэ пхэнас: “Сар? Амэнца бут бэяцэ”. Ай вонэ пхэнэн: “На пхандавэн вудар! Бо шаса тумэнди ғраната и вся, и на дикхаса пэ кода, кай тумэндэ котэ бэяцэ”. Вонэ камэнас, кай вудар тэ авэн пхэрнадэ, сар вонэ пхэнэнас, кай авэр мануш, савэ авэна тэ нашэн, тэ дашидэн йито тэ гарадён андэ кадэя укрытия, кала авэла о пушкимос.

Кадя амэ жувасас дуй куркэ, ай кала амэндэ вжэ на ашыляпэ хамос, и тэ лэс лэс сас найкай, амэ зумадям тэ виладас андав форо, бо амэ поласас: амэн катэ умарна. Сас фартэ даранэс, бо пэ кодэла деса вжэ бут мануша муле. Муля мэрни биби тай мэрно папо. Андэ авэр подвало, саво сас амэндар лак панжьшэл мэтруря, попэля снарядо, и мануша хасайле, лэнца котэ сас и бэяцэ. Англа амарэ якхэндэ лэ манушэн ушарэнас лэ бомбэнца. Последнё рят, май-ангал сар амэ тэ виладас, дэнас пушкэ всяй рят. Амэ вилаглям вутром, када сас 17-то марто, ай тунчи амэнди пхэндэ, со андэ кодэва эняэтажэнго цэр, андэ саво амэ самас попеля снарядо. Андэ кодаж дес розмардэ и драмтеатро.

Виладасас амэ корконэ, пэ пэсти вураля, савэ андэ кодэя врямя сас инке цыли. Амэн сас 40 мануш. Ай вураля сас 6. Саворрэ машынэ сас замардэ лэ манушэнца. Амэнца андав Марюполи виладэнас и авэр амарэ рром. Екхэтханэс амэн сас лак 150 мануш. Амэ саворрэ лаглям пэ Керч, ай котар дям по Ростово, кав родо. Андэ Украйина вжэ наши сас тэ виладас – па саворрэ дрома сас русыцки халавдэ, савэ вимукэнас кацы андэ Росия.

Катар Мелитополи джи кав Крымо, джи кав Жанкойи, амэ прожэлям 27 росийски блокпостуря. По кажно блокпосто амэн тердярэнас, обродэнас и вураля и амэн. Сомай-бут продикхэнас лэ муршэн: нандярэнас, дикхэнас, чи сас пэ тила лэндэ сэймэ лэ мардяндар. Вэррыцыя русыцки халавдэ пэр амэндэ на шонас, андярэнас пэс амэнца нормально, та всяекх сас фартэ даранэс, кажновар, кала халавдэ пашонас каринг амарэ вураля, витрадэнас амэн аври, тай стонас тэ розпхэнас, ко амэ сам, каринг ладас тай кацаво вся.

Андэ Керч амэ самас андэ екх чясо рятяко. Котэ амэ ашылямпэ тэ отцыёвас. Вари-савэ мануш шутэ пэр амэндэ сама, дикхле, кай пэ вураля украйински номеря тай закамле амэнди тэ пособисарэн. Вонэ саслэ вари-савэ барэдэра. Амэнди динэ тхан андэ ғостиница, котэ амэ ратярдям, котэ амэн и чялярдэ, ай тэсара амэ лаглям май-дур по Ростово. И мануша андай администрацыя камле тэ сопроводий амэн джи кав Ростово, та амэ отпхэндямпэ, бо трэбуй сас бут врямя тэ ажутярас, ай амэ дарасас, со и андо Крымо лэна тэ пушкин. Акадя амэ попэлям андо Ростово. Амэн приля родо, савэндэ амэ прожудям лак дуй шон. Котэ амэ затердям крыха ловоррэ. Бутярасас пэ ғородуря лэ манушэндэ – ғанавасас, о гуной приласас, терасас пала шэл мардэ андо чясо. Тунчи, ко камэлас, лагле май-дур, ай ко на камэлас, ашылепэ андо Ростово. 36 амарэ мануш закамле тэ ладэн андо Петербурғо, ай котэ тэ аракхас волонтёрен тай тэ ладас андэ Прибалтика тай май-дур андэ Ғермания. Пхэнэн, котэ май-драго, и даши тэ затерэс вари-савэ ловэ. Мандэ котэ шаво, лэсти котэ чялиля, тай во пхэнэл манди: “Мамо, ав кардэ. Катэ бари пачя, вся драго, и лэ манушэндэ найбибахт отношэния”. А пэ Росия амэ наши тэ затерас пэсти пэ котор марно. Акэ затердям кацы по дром тай билетуря. Амэнди катэ пхарэс тэ жувас, амэн на лэна катэ офицыально пэ бути, бо амэ сам рром. Бэяцэ амэндэ пхэрдо. Палай кватыря трэбуй диливанэ ловэ тэ потинас”.

Кала ла Кристинако двоюридно пхрал о Коля проладэнас русыцко ғраныца, лэс залинэ ваздияря, и рицарэнас лэс баро дес, и саворрэ манушэнди прижэляпэ лэс тэ ажутярэн: “Дэкым лэстэ хохавно лил, о цол на душол лэнди драго. Та амэндэ саворрэ лила чячюнэ. Идэнтификацыяти номеря саворрэндэ. Саворрэндэ сас всяй лила. Амэнди цэрэ дэнас пособия, амэ би калэ лилэнго нашисардоб тэ лас и пособия. Амэ сас котэ запистромэ андэ соцыальни службэ. Амэн дажэ о мэро лэ фороско жанэнас. Амэн никала на замисарэнас. Та й постуря амэ пролаглям пхэрдо, нико на пхэндя амэнди вэррыто алав палай лила. Ваш када амэ ажутярасас, дэкин лэстирэ лила продикхэна тай пхэнэна амэнди, со котэ авэла май-дур. Амэ пхэндям лэ русыцкэ ваздияренди: “Пхэнэн амэнди, амэ тэ ажутярас лэс пэ кодэя риг, али тэ на ажутярас”. Вонэ пхэнэн: “Ни, тэ пушкисарэн, амэ лэс на пушкисарэна, ай тэ стон андэ барруно – стона”.

О Коля пролагля ғраныца по дуйто дес. Сар во розпхэнэлас, всяй рят лэс рицарэнас андэ ваздийи, на дэнас тэ хал, тэ пэл, марэнас, кала допушэнас. Лэско родо ажутярэлас лэс андэ Рига, котэ лэнди саворрэнди пособисардэ тэ ладэн андэ Лиепая волонтёря “Марюполестирэ амала”, ай котар по паромо арэсле андэ Ғермания. Англунэ дуй рятя лэнди прижэляпэ тэ ратярэн аврял андо Травэмюндо, ай тунчи кацы лэн прилинэ андо лағери ваш нашымаря.

Волонтёря андав Петербурғо пхэнэн, со екхатар лэ нэвэ манушэн авэл пэ бутэстэ май-крыха, и вся май-крыха родэн лэ волонтёрен:

Екхатар авэн и мангэн тэ пособисарас лэнди крыха мануш. Сомай-бут мануша мангэн тэ пособисарас лэнди андэ медицына. Бо андо Марюполи на терэн нисавэ больныцэ, кацы екх о ғоспитали, и кодэва замардо дукхадэ манушэнца, манушэнди нинай кай тэ састярдён котэ. Бари бэлява ваш мануша, кастэ иси хронически насвалимата, вонэ на жанэн, со тэ терэн. Инке мангэн мануша пала ерести воссоеденения. Исин рром, кастирэ еря амэ вжэ бишалдям андо ЕС, ай вонэ корконэ – ла Росиятирэ ғраждануря. Екхатар нисар наши кадэлэ манушэнди тэ виладэн андай Росия пав законо. Лэнди трэбуй тэ ажутярэн, дэкин лэндирэ нямуря рисавэна палпалэ, али лэна нимецки лила, и кацы тоди вонэ дашидэна тэ подэн пэстирэ лила андэ посольства, тэ терэн лэ ерести воссоединения тай тэ ажутярэн ғуманитарно виза”.

Ррома андав Хэрсоно – нашымаря анда “дуйто вало”

Машкар авғусто, май-англал сар русыцки халавдэ ашадэ о Хэрсоно, андо форо сас бараямо. Гажэ и рром, савэ жувэнас андо Хэрсоно тай андэ пашутнэ гава и форицэ, даранас, со андо форо авэла баро маримос, кочяй бут закамле тэ уладэн. И дрома андэ Украйина сас пхандадэ лэ окупантонэнца, сас кацы екх дром – андэ Росия, ай андай Росия бут ко камэлас тэ попэрэл андэ Европа. Нашымаря андав Хэрсоно сомай-бут виладэнас екхжэнэ пэ пэсти вураля. Сомай-локхэс ваш лэндэ сас тэ доладэн джи кав Петербурғо, ай котар тэ ладэн пэ ғраныца андэ Эстония али андэ Финляндия. Та пала кода, со и мануш на жанэнас кодэла дрома, ай инке лэндэ на сас нисавэ контактуря лэ волонтёренца, бут нашымаря ладэнас, сар вонэ гындинас, каринг сомай-пашутни ғраныца – андэ Латвия. Ваш када авиля кацави врямя, со пэ латвийско ғраныца сас фартэ бут нашымаря андав Хэрсоно:

“Ваш кода, со андо Хэрсоно тай андэ пашутнэ форицэ и гава на сас кацаво баро маримос, сар андо Марюполи, бут мануша виладэнас пэ пэстирэ вураля. Вонэ проладэнас ғраныца и стонас андо навиғаторо сомай-пашутни ғраныца каринг Европа. Пала када вонэ саворрэ попэле пэ екх ғраныца андо Шумилкино андэ Псковско область.Ваш кода, со ла прожанас сомай-бут мануша, котэ тердэпэ барэ пробкэ. Сас кацавэ деса, со котэ тердёлас лак 1500 вураля. Ай пэ сусиднё ғраныца сави сас 60-70 километря катар Шумилкино, дэкала на сас ни екхэ манушэс. Та нико на жанэлас пала када. И волонтёря, савэ авэнас пэ ғраныца тэ праварэн лэ манушэн, розпхэнэнас, сар и мануш дашидэн май-йито тэ проладэн, кадя амэндэ вижэля тэ розшас кадэя пробка.

Мануша, савэ ладэнас би вураляко, сомай-бут попэрэнас андэ цэнтро ваш нашымаря андо Тағанроғо. Барэ рроманэ еря, май-бут, авэнас амэндэ, кала вжэ писля Тағанроғо лэн бишалэнас андэ вари-саво рэғионо – андэ Шатура, талай Калуға, талав Воронежо, андо Белғородо тай аврэтэ. Вонэ попэрэнас кордэ пэ эвакуацыяти пойиздуря. Ай котар, сомай-бут мануш кадяж пэ пойиздуря авэнас андо Петербурғо”.

Акэ со розпхэнэл о рром, саво жувэлас талав Хэрсоно, во тай лэско ери виладэнас андэ Европа пай Росия:

“Андо форо ашэлас кажно дес вся май-шымай, ашыля май-бут взрывуря, ай русыцки халавдэ вся май-бут пхэрэнас о форо. Вэснаса лэн сас крыха, амэ лэн почти на дикхасас, ай милай – саворрэ раёнуря тай вулыцэ сас замардэ лэнца. Пэ 9-то майи окупацыяти барэдэра авиле андо рромано тэрниматэнго цэнтро, саво мэ рицаравас. Англа сэрбытори, русыцки халавдэ продикхэнас саворрэ цэра, анда савэндэ фэлястрэ вижанас пэ цэнтрально гаса, вонэ дикхэнас, со сас андрэ андэ кадэла цэра. Дэнзор пэ 9-то мая вонэ авиле кордэ и линэ тэ родэн лэ хулас, та котэ никас на сас, ваш када вонэ випхагле вудар. Мэ гындий, со пэрво моло лэндэ на сас нисаво интересо каринг амаро цэнтро и вонэ ашадэ лэс кадя, та андэ июни вонэ рисайле кордэ тай залинэ лэс.

Кадэя ситуацыя тердя манди тэ грыжий. Екха ригатар сас даранэс, бо сас кацэвэ случае, кала мэрнэ жанглэ манушэн, савэ жувэнас андэ амаро форо, русуря залэнас андо барруно. Вари-ко кадэлэ манушэндар пхирэлас пэ митинғуря тэ сыкавэн, со вонэ на камэн тэ прилэн русыцко окупацыя, кала́ мануша сас активистуря, ай вари-кас залэнас ни васо. Амэ май-бут линэ тэ бэшас андо подвало. Кажно дес по трин-штар чясуря амэ гарадёсас андо подвало. Када фартэ тасавэлас пэ годи. Инке кала саворрэ мэрнэ амала, пхрала вилагле, ашыля фартэ пхарэс. Послидни деса, кала мэ бэшавас андо подвало, мэ бутвар давас гындо, васо мэ джи калэ десэстэ на вилаглем катар, васо мэ катэ бэшав? И акадякэ андэ екх дес, мэ, мэрни дэй, мэрно амал тай лэсти дэй вилаглям.

Мэ фартэ гэтосававас ваш кода, кай тэ прожав ғраныца, бо мэ ашунглем бут думэ манушэндар, со котэ фартэ продикхэн тай допушэн лэ манушэн и дэкас на вимукэн. Хочя вари-ко и прожэля ғраныца локхэс. Мэ всяж лем тэ гэтосавав кав сомай-пхаро варянто. Мэ тиндэм нэво телефоно, ваш кода, кай лэ халавдэнди тэ авэл май-пхарэс тэ продикхэн мэрнэ сообшения андэ мэсэнжуря, мэ улем саворрэ пэстирэ акаунтуря андо “Инстаграмо” тай о “Фэйсбуко”, улем саворрэ публикацые, савэндар русыцки халавдэ даши тэ бэнгавэн, тай бут со инке. Кала сас вся гата, амэ дям андо дром.

Амэ ладасас пав Крымо, бо када сас сомай-скурто тай локхо дром каринг Росия. Па амаро дром амэ проладасас дэсавэ русыцки блокпостуря. Паша екх кацаво блокпосто англа амэндэ вихукля халавдо андо картузо, пэ саво сас пистромэ “ЛНР”. Во сас мато гата, и лэстэ сас марди. Во андярэлас пэс фартэ бэнганэс, и када амэн даравэлас. Во всяй врямя цыпилас пэр амэндэ, со амэ най котэ тердилям, со амэ захалямпэ вжэ, и инке вари-со.

Мэ дэм вураляса андэ риг, кордэ, каринг во сыкадя, и во ля тэ продикхэл амарэ кирпэ. Мэ зумававас тэ дав лэса дума ла пачяса, кай лэско мас тэ на пхаррол, и прожэля крыха врямя и о бэнгимос лэстар зжэля, во ля тэ дэл о доконто, васо лэс кадя марэнас бэтэя, хабис пэ кадэва дром фартэ бут ладэн халавдэ пэ пхарэ вураля и шулавэн саворрэн пав дром, ко на шол сама пэ кода, кай во тердиля.

О халавдо продикхля амарэ кирпэ и амэ лаглям май-дур пэ ғраныца. Пэ ғраныца на сас фартэ бут вураля, и вочередь прожалас йито.

Пэ ғраныца саворрэ прожан фильтрацыя. Ваш кодэла мануш, савэ англуно моло ладэн андо Крымо, котэ стердо фильтрацыяко лағери. Пхэнэн, ко лагля андо Крымо май-бут сар екхварэс, андо лағери вжэ на попэрэн, та мэ на жанав, чячимос када али на. Андэ лағерести бар исин найбарэ цэроррэ, котэ ваздияря допушэн лэ манушэн. Андэ екх кацаво цэрорро допушэнас ман и лэ рроманэ шавэс, савэса амэ ладасас.

Ваш кода, со мэ гэтосававас тэ прожав и ғраныца май-англал, мэ давас гындо, со манди авэла вушэро тэ дав дума лэ ваздияренца. Та кала о ваздияри ля тэ допушэл ман, манди екхатар жэ ашыля найдраго по оди. Вонэ на цыпин, на шонпэ пэр тутэ, та пэстя думаса ваздияря фартэ тасавэн пэ годи. Пэ кажно пушымос ту отпхэнэс кадя, кай вонэ тэ на задэн инке пушымата пэ кодэяж тема. Та сомай-бут цырдэлпэ допушымос, то сомай-пхарэс тэ спхандэс вся пэсти дума екхэтханэс, бо о шэро залисавэл катар грыжа, найпхарэс тэ бистарэс кода, со ту вжэ пхэндян май-англал.

Найис лэ Дэвлэсти, ман на пушэнас пала мэрни политическо позицыя, пала мэрно гындо палав Путино тай маримос. Пушэнас, каринг мэ ладав, васо мэ кордэ ладав, и инке вари-со кацаво. Писля кода сар ваздияри продикхля мэрно лил, во стодя информацыя андо пэско телефоно и лэсти па телефоно сыкадиля дэсо пала мэрно траё – саворрэ тхана, кай мэ теравас бути. Со май-бут мэ грыжияс, со вонэ аракхэна мэрнэ акаунтуря андо “Фэйсбуко” тай “Инстаграмо”, бо на дэлмут мэ ставас бут антипутински постуря, ай инке – мэрно пхрал жэля андэ украйински халавдэ, сар и дэсавэ авэр мэрнэ амала. И катэ ваздияри пушля ман, иси мандэ амала али нямуря, савэ жэле андэ украйински халавдэ. Мэ пхэндэм, со, сар пэ адес, мэ на жанав, бо екхатар фартэ вся йито паррудёл и вари-ко дашидэлас тэ жал тэ служый. Найис лэ Дэвлэсти, во будэр на ля ман тэ допушэл фартэ и пхэндя, кай мэ тэ дав лэсти пэско телефоно и тэ ажутярав аврял. Кала мэ вижэлем, манди ашыля май-локхэс по оди, та тунчи мэ ғатярдэм, со мэ бут со бистардэм тэ улав андав пэско “Фэйсбуко” тай “Инстаграмо”, и сар о ваздияри закамэла, во дашидэла тэ аракхэл и мэрнэ постуря, савэ сыкавэн, со мэрнэ нямуря тай амала пханглэ украйински халавдэнца, и постуря, савэ сыкавэн, со мэ на камав лэ Путинос тай шав пэр лэстэ вэррыцыя.

Пала кадэя врямя вжэ продикхле мэрнэ амалэс. Та лэсти задэнас май-вортомэ пушымата. Акэ пушэнас, со во гындий пала СВО, васо во виладэл, тай кацаво вся.

Писля допушымос мэ инке ажутяравас лак екх чясо. На жанав, продикхэнас вонэ мэрно телефоно али на. Пала када врямя мэ вжэ гэтосававас, со ман на промукэна али бишалэна пэ инке екх допушымос. Та вижэля мануш, пхэндя мэрни лали и рисардя манди мэрно лил тай о телефоно. Мэ пушлем лэс, чи дашидав мэ акана тэ ладав, та ко мануш кханч на пхэнэлас, и дикхэлас пэр мандэ мулком. Мэ пушлем лэс када дувар али тривар, ай во май-дур мулком дикхэлас пэр мандэ. Атунчи мэ залем о телефоно тай о лил тай жэлем каринг машына. Найис лэ Дэвлэсти, пэ мэрно дром нико на тердиля.

Амэ лаглям май-дур. Май-англал каринг Жанкойи, тунчи андэ Евпатория, котэ амэ ратярдям. Тунчи амэ динэ каринг амарэ нямуря андэ Ростовско область, анутчи джи кай Москва, ай котар каринг латвийско ғраныца. Екхэтханэс амаро дром цырдэласпэ штар деса. Пала када врямя нисо бибахт амэнца на тердяпэ. Амэн дажэ и ваздийи на тердярдя ни екхвар па дром.

Кала амэ виладасас пай росийско ғраныца, тердилям лак 40 чясуря. Кадя пхарэс мэ инке никала на прожавас ғраныца андэ пэско траё. Хоч вочередь на сас фартэ бари и европейски и росийски вураля промукэнас фартэ йито, украйински вураля бишалэнас андэ авэр вочередь, и котэ рицарэнас лэ манушэн по епаш дес. Саворрэ, ко котэ тердёлас амэнца, саслэ андай Хэрсонско, Донецко и Луғанско областя. Писля 30 чясуря амэ пашылям кав КПП, и тоди мэ полем, васо амэ кадя бут врямя тердёвасас. И ваздияря линэ амарэ лила и май-дур 10 чясуря нисо на терэласпэ. Вонэ стодэ лила по скаминд, и нико лэн на продикхэлас. Тунчи авиля врямя, кала ваздияря паррудёнас пэ ғраныца, и кацы писля када и жувли андай нэви смена ля амарэ лила андэ васт тай ашыля тэ продикхэл. Та и када на пхэнава, со сас йито.

Англа амэндэ тердёлас и вурали, пэ сави авиля тэрно украйинско ери андай Донецко область, – о дад, и дэй тай екхэбэршэско бэято. О мурш розпхэнэлас, со лэнди сас фартэ пхарэс тэ прожан росийски блокпостуря андэ Донецко область. Котэ фартэ вся продикхэнас, допушэнас пэ кажно блокпосто, злэнас слядуря пай ная и бут со авэр. Во пролагля андэ Хэрсонско область, ай тунчи кадяж, сар и амэ, попэля андэ Росия андав Крымо. Кала во вжэ прожалас кадэя ғраныца. Тэ проладэл андэ Латвия лэс на мукле, бо ваздияренди на чялиля, сар лэстэ андо лил рицардёл лэсти карточка. Вонэ пхэндэ лэсти тэ ладэл палпалэ цэрэ андэ Донецко область тай тэ пэрэтерэл лил, и кацы писля када вонэ лэс промукэна. Та вся дила андэ кода, со лэско форо талай окупацыя, и лэсти котэ нинай сар тэ терэл нэво лил. Кочяй во сас, пхэнэса, умардо, и на жанэлас, со тэ терэл май-дур.

Писля кадэлэ ерестэ жасас вжэ амэ, мэ давас гындо, со сар вари-кас амэндар на промукэна, тунчи амэнди прижалапэ саворрэнди тэ рисавас и тэ ладас кожанкай. Та, найис лэ Дэвлэсти, вся сас драго, и амэн промукле андэ Латвия.

Со терэлпэ пэ пхув, сави попэля андэ окупацыя

И рром, савэ нашисардэ тэ виладэн анда окупуйимэ пхув, дикхле пэр пэстэ кацавэж бэлявэ, со и авэр украйинцуря: лэн марэнас, обчёрэнас, ай андэ форуря на хутилэлас хабемата, драба тай бут со авэр. Андэ форуря тай гава сас даранэс тэ бэшэн, бо всяй врямя вари-со врзывияспэ. Акэ со розпхэнэл пала пэско форо екх рром, саво арэсля лэ нашымареско статусо андэ Европа:

“Дэкала амэ ашунас нэвимата цэрал. Кала амэ уладасас, манглям амарэ жанглэ манушэн тэ пожувэн амэндэ. Англуйи врямя вся сас мишто. Та екхвар лэстэ авиле русыцки халавдэ, савэ родэнас тхан вари-кай тэ жувэн. Вонэ пхэндэ лэсти, со камэн тэ зажан андо цэр, пэр со во пхэндя лэнди, со во наши тэ вижал андав цэр ғэть. Када сас инке май-англал, сар слободисардэ о Хэрсоно, и тунчи андо форо прожалас эвакуацыя. Кочяй вонэ пхэндэ лэсти: камэл во, али на, лэсти всяекх прижалапэ тэ терэл эвакуацыя, ай лэндэ бут мобилимэ халавдэ, савэнди никай тэ жувэн. Писля када вонэ ужэле, та о ракло на стидэласпэ никай тэ виладэл. Та тунчи сас баро пушкимос, и екх бомба попэля андэ сусиднё цэр, и мэрно амал всяж закамля тэ виладэл. Во пала епаш чясо стидя пэстирэ кирпэ, отдя лэ сусидонэнди тия и лаглятар андо Крымо.

Йивэндэ и сусидуря пистросардэ амэнди, со и халавдэ випхагле и вудар амэндэ андо цэр и зажэле тэ жувэн. Амэ фартэ грыжисайлям пала када, хочя амэ и поласас, со адес-тэся кацаво дашидэл тэ терэлпэ.

Амэ манглям амарэ нямос тэ жал тэ дикхэл, со терэлпэ андэ амаро цэр. Кала во зажэля андэ бар, дикхля, со пэ кухня пала скаминд бэшэн дуй ракля, та халавдэн андо цэр на сас. Во пхэндя лэнди, со дикхэл пала кадэва цэр, и пушля лэн, ко дя лэнди воля тэ зажан кардэ и скэцы вонэ вжэ катэ жувэн. Та и ракля на отпхэндэ кханч, ай линэ тэ мотхон, со андо цэр фартэ шудро, и линэ тэ пушэн, сар тэ стерэн, кай тэ терэл о вудуд, о пайи, о ғазо тай радиаторя. Тунчи вонэ пхэндэ, со амаро цэр лэнди фартэ чялёл, бо во дэл мязя пэ цэра, андэ савэ жувэн лэндирэ гажэ андэ Чечня. Акадя амаро нямо ғатярдя, со када ракля – лэ кадыровцонэндирэ. Май-дур лэндэ дума на стодяпэ, и амаро нямо мангля лэн, кай вонэ тэ пхэнэн лэ сусидонэнди, кала авэна тэ виладэн.

Инке пала дуй-трин дес амэнди мардя пай тхава сусидка и пхэндя, со дикхля паша амарэ цэрэстэ лэ халавдэн, савэ жалуйинаспэ, со андо цэр бари шыл и котэ на терэл ни о пайи, ни о ғазо, со лэнди котэ бибахт тэ жувэн, и лэнди трэбуй тэ родэн вари-саво авэр тхан. Писля када вонэ побэшле инке дуй дес и ужэле, ай и вудар ашэляпэ випхаги. Лак трин дес о цэр сас пхэрнадо кадя, кай и балвал пхирэлас па цэр, и писля када амэ манглям лэ сусидонэн, кай вонэ тэ затерэн и вудар, ни, акэ вжэ дуй шон вся драго.

Екхатар андо форо ситуацыя – ко жанэл сави. Екха ригатар котэ дефицыто пэ вся, лэ манушэнди пхарэс тэ жувэн. Хабемата ашыле дэкучялэ, ай инке всяй врямя мануша даран али лэ халавдэндар, алэ лэ бомбэндар.

Кала мэ виладавас, мэ фартэ надийияспэ, со пала бэрш, пэ авэр милай, вжэ вся прожала, мэрно форо слободисарэна и мэ рисавава цэрэ. Екхатар джи миластэ ашыляпэ крыха врямя, и мэ вжэ на жанав чи авэла кадя, сар мэ камав. Ни, сар котэ тэ на авэл, мэ всяекх камав тэ рисавав цэрэ, хоч тэся, хоч ковэр тэся. Мэ патяв, со о маримос прожала, и мэ рисавава андэ слободно Украйина. Ай сар мэрно форо ашэлапэ талай окупацыя, тоди цэрэ мэ нисар на рисавава, бо котэ фартэ даранэс. Ман саворрэ жанэн, и ман похана котэ. Та и мэ корко на камлёб тэ рисавав пэ пхув, сави рицарэл и Росия.”

Андо ЕС – кажнонэстэ пэсти бахт

Кадр из  документального мультфильма «Путь чяворо из Мариуполя»

Бут рром, савэ нашле катар маримос андэ Европа, на арэсле баро пособимос, вонэ дикхле пэр пэстэ бюрократия тай дискриминацыя. Сомай-пхарэс прижэляпэ рроманэ нашымаренди андай Украйина, савэ лагле андэ восточно Европа. Европейски активистуря най екхвар шонас сама, со лэ рромэнди терэн дискриминацыя: кала лэн бишалэнас андэ цэнтруря ваш нашымаря, лэнди на дэнас ғуманитарно тай медицынско пособимос, ай инке лэнди сас пхарэс тэ стерэн лэ нашымареско статусо.

Акэ сас случайи, кала о мэро лэ Пшэмыслеско – када найбаро поляцко форицэ, саво тердёл ворта пашай украйинско ғраныца, – на дэлас, кай о цэнтро ваш нашымаря тэ прилэл лэ рромэн. 26-то июни 2022 бэрш волонтёря, савэ пособинас лэ нашымаренди, розпхэндэ лэ АДЦ “Мемориалости”, со пала кода кай бутвар змардёлас о ғрафико ваш пойизудуря андо Пшэмысли стидяпэ фартэ бут нашымаря андай Украйина, и котэ сас лак шэл рроманэ мануш. О мэро лэ фороско о Войцэхо Бакуно, корко авиля по вокзало и пхэнэлас лэ волонтёренди, кай вонэ тэ на андярэн лэ рромэн андо лэ пособимаско цэнтро “Тэско” дажэ пэ екх рят:

“О мэро вся рят тердёлас по вокзало и дикхэлас, кай лэ рромэн тэ на андярэн амэндэ андэ лэ пособимаско цэнтро “Тэско”, хочя амэндэ сас май-бут, сар штаршэл слободни патуря. Дажэ пэ дуй-трин чясуря тэ совэн. Ваш када англа мэрнэ якхэндэ лак пандэша рроманэ бэятонэнди и лэнди еренди прижэляпэ тэ совэн пэ платформа тай пэ нанги пхув паша вокзало. Во дажэ дя трад и такси, пэр савэндэ амэ камасас тэ бишалас лэ рромэн андо цэнтро, и на дэлас амарэ волонтёрести тэ пособий лэнди. Писля када о мэро авиля каринг амэндэ андо цэнтро, родэлас ман и ля тэ трашавэл ман колэса, со астарэла ман тай бишалэла ғэть андай Польша, хочя мэ нисо вэррыто на тердэм, мэ кацы бэшляравас панже рромэн андэ вурали кав волонтёри, кай кодэва тэ одэндярэл лэн амэндэ тэ ратярэн. Дэсавэ еря вжэ сас амэндэ, и екхэ бэятостэ сас насвало оди”, – розпхэндя волонтёрка, сави пособилас лэ нашымаренди.

Бут дискриминацыя тай ксенофобия украйински рром дикхле пэр пэстэ андэ Чехия, Венғрия, Молдова тай аврэтэ. Кочяй бут рром, савэ нашэнас маримастар, вжэ по милай линэ тэ рисавэн цэрэ. Та пала кода, кай росийски халавдэ линэ инке май-фартэ тэ марэн па украйински форуря, рром упалэ линэ тэ нашэн андэ Европа.

30-то октябри 2022-то бэрш волонтёря андав Пшэмысли розпхэндэ лэ АДЦ “Мемориалости”, со ситуацыя лэ нашымаренца ашыля шымай, писля кода сар ВС РФ линэ тэ марэн ракетэнца па ла Украйинати критическо инфрастуктура. Сомай-пхарэс прижэляпэ лэ рромэнди, бо лэн на камэнас тэ мукэн андэ барэ ғуманитарни цэнтруря и на камэнас тэ пособин лэнди:

“Писля кода сар линэ инке май-фартэ тэ марэн па украйински форуря, упалэ ашыля бут нашымаря, и екхатар амэ терас андэ вся пэсти зор. Амарэ шэлтэря нашисарэн тэ прилэн саворрэн. Акэ, андэ амари катуна, андэ савятэ трэбуй тэ авэн 18-19 мануш, котэ екхатар жувэн лак 30 нашымаря. Всяй рром, сомай-бут авэн каринг амэндэ, бо о“Тэско” (цэнтро ваш ғуманитарно пособимос андо форо Пшэмысли) тай авэр цэнтруря лэн на камэн тэ прилэн. Лэн на лэн дажэ андо цэр ваш и дэй тай о бэято по вокзало – бистом, котэ нинай тхан.

Дэкала амэндэ авэл рромано ери, саво кацы кай прожэля ғраныца. И лэн трэбуй вари-кай тэ терас. Амэ звонисарас андо Тэско”, пушас, чи иси лэндэ тхана ваш екх ери нашымаря. Сар вонэ пхэнэн, со тхана исин, амэ допхэнаспэ, со вонэ екхатар авэна. Та сар кацы амэ лэн анас, и бутярнэ андав Лоло Трушул дикхэн, со када рром, екхатар жэ отпхэнэнпэ пэсти алавэндар, ай пэ волонтёря мукэн лэ ваздиярен пала кода, со вонэ андэ́ лэ рромэн. Вонэ дажэ на дикхэн савэ када рром, чёрроррэ али на. Ваш лэндэ и рром иси рром. Сар ту рром, тоди амэ тут на прилас. Нисаво ғуманитарно пособимос лэ рромэнди на дэн – ни татэ кирпэ, ни хамос. Лэн болдэн и пхэнэн, кай вонэ тэ ажутярэн о транспорто, пэ саво вонэ дашидэна тэ уладэн аврэтэ.

Бари бахт, сар и рром дашидэн тэ уладэн вари-кай по ғановерско пойиздо. Ай сар на, ашэнпэ катэ, и амэ зумавас тэ стас лэн тэ жувэн андэ прыватни шэлтэря тай катунэ. Екхатар, дэкин на авиле мразуря, кадэлэса май-локхэс, та со амэ тераса йивэндэ – мэ на жанав. Саворрэ прыватни шэлтэря рицардён кацы пэ пожэртвования, тай пэ лэ волонтёрендири бути. Екхатар амэнди вжэ пхарэс тэ аракхас ловэ пэ ғенераторя тай пэ кода, кай андэ катунэ тэ авэл татэс. Амэ дас вудуд ғенераторя кацы рятэ, кай тэ авэл хоч вари-сави экономия. Йивэндэ лэндири энэрғия на авэла тэ хутилэл, и нашымаря савэ амэнди иси, лэ рромэнца екхэтханэ, ай лэн амэндэ фартэ бут, лэна тэ пағон. Бутэ манушэнди нинай дажэ тати йида, и сар амэ лэнди на пособия, то ни́касти авэла када тэ терэл”.

Инке екх волонтёри андай Польша розпхэндя амэнди, со лэ рромэнди, савэн на мукле андо “Тэско”, по дуй-трин дес прижэляпэ тэ ажутярэн о пойиздо, саво жалас андав Пшэмысли джи кав Ғановеро: када сас кацы екх пойиздо, пэ савэстэ мануша дашидэнас тэ виладэн андай Польша андэ западно Европа би ловэнго. Та пэ кадэва пойиздо рромэн на мукэнас, али стонас андэ спецыяльно вағоно, кай сас екх ррома. Кала вонэ ажутярэнас по пойиздо, бутэ манушэнди найкай сас тэ ратярэн, и вонэ зумавэнас тэ совэн вари-кай по вокзало, та котар лэн витрадэнас стражаря.

Хоч сас бут ситуацые, кала пэ рром шонас вэррэцыя, терэнас лэнди дискриминацыя тай ксенофобия, на прилэнас лэн андэ Европа, сас и лашэ зразкэ. Акэ со розпхэнэл пала пэско жуйимос андэ лағеря ваш нашымаря андэ Ғермания о рром андав Хэрсоно:

“Писля Латвия амэ лаглям андэ Польша, ай тунчи андэ Ғермания. Андо Бэрлино амэ прышындямпэ андо лағери ваш нашымаря. Котэ амэ самас дуй дес, писля када амэн бишалдэ аврэтэ, андо лағери андо Ғисэно. Котэ сас гряцамос. Амэ нашисардям котэ тэ ашаспэ тай улаглям котар, хоч и администрацыя на мукэлас амэн. Вонэ пхэнэнас, со амэ вжэ прышындэ катэ, здям слядуря пай ная, и акана амэнди трэбуй тэ авас кацы катэ, та амэ всяекх улаглям. И нямуря пидпхэндэ амэнди тэ ладас андо Ғамбурғо, котар амэ попэлям андо лағери андо Боштэдто. Када сас райкано лағери, епаш мануша, савэ котэ жувэнас, сас и рром андай Украйина: сэрвуря, влахуря, кишэневцуря тай котляря, и сомай-бут мануша сас андай Хэрсонско тай Николаевско областя. Ваш амэндэ када сас бари лош, бо амэ май-бут сар епашэ манушэн жанасас, амэ кажно дес пхирасас екх екхэстэ, дасас дума, пхирасас андо форо тай кацаво вся.

Андэ лағери амэндэ ла даса сас пэско цэр, о лағери сас фартэ вужо и роздраго. Мэрни дэй дажэ жэля котэ тэ терэн найбари бутёрры тэ халярэл кирпэ. Амэ надийияспэ, со амэн котэ и ашавэна пэ вся врямя и никай на авэна тэ бишалэн май-дур, бо саворрэнди вся чялёлас. Та тринэ куркэндар амэнди пхэндэ, со лэндэ ладэн нэвэ нашымаря и амэн пэрэбишалэна андэ авэр лағери.

Писля кода сар амэ улаглям, андэ лағери ашэлепэ екх ррома. Мэ дажэ акана гындий, со и администрацыя лэ лағерестири на поля, со амэ рром сам, кочяй бишалдэ амэн аврэтэ. Сар котэ тэ на авэл, пэ авэр дес, писля кода сар амэ улаглям, кордэ авиля баро рромано ери, кода сас амарэ нямуря, и лэн прилинэ кордэ, и на сас нисави бэлява.

Андав Боштэдто амэн бишалдэ андо Бохумо, андо распределительно цэнтро, котэ и мануша прожанас реғистрацыя и лэн бишалэнас андэ авэр лағеря. Када сас октябри, мэ фартэ мэғнисайлем, мандэ сас и температура лак 40. Андо цэнтро сас бараямо, ай тэ ажутярэс пэсти вочередь трэбуй сас штар-панжь чясуря. Амэ тердилям аврял джи кай тэсара, джи штарэ чясонэндэ, писля када амэн прышындэ и динэ лил, савэса амэнди трэбуй тэ ладас андо Падэрборно, када сас 60 км катар Бохумо. Кала амэ авилям, мэ дикхлем, со и андо Падэрборнофартэ лашо лағери, дажэ май-фэдэр, сар андо Боштэдто. Та котэ на сас и рром – кацы штар еря: екх ери андай Донецко область, крымуря андай Николаевско область, и дуй ловарицки еря. Котэ амэ самас екх шон.

Сар прожэля шон андо лағери, амэнди динэ цэрорро андо гаворро паша Бэвэрунгэно. Котэ сас фартэ чёрры связь, тай на астарэлас интэрнэто. Ваш мандэ када сас бари дила, бо манди трэбуй сас тэ терав бути, ай би интэрнэтоско када нисар наши тэ терэс. Пашутни банза сас дэш километря лэ цэрэстар. О цэр сас чёрро, котэ вся цвилосавэлас, сас гряца тэ жувэс. Котэ амэ жувасас вари-кай инке екх шон, писля со андо ноябри амэ злям корконэ о цэр, катэ амэ жувас и екхатар. Манди потинэн и стипендия, мэрни дэй лэл и пособия, ай инке лати дэн ловэ, кай вой тэ потинэл епаш цымин палав цэр. Пэ кала ловэ амэ й жувас.”

Рроманэ ерести андав Марюполи, саво андо марто 2022-то бэрш лак екх курко жувэлас андо подвало тала баро пушкимос, прижэляпэ дувар тэ нашэн андэ Европа. Андэ англуно шон лэ маримаско лэнди прижэляпэ тэ ашавэн пэско цэр, тай тэ виладэн анда прытьма розпхаго форо. Ай тунчи, писля кода сар вонэ рисайле андэ Украйина, пэ восень лэнди упалэ прижэляпэ тэ фэрисавэн нашымаса, када моло андэ Норвеғия:

“Ман акхарэн Артур. Мэ сым рром андав Марюполи. Май-англал маримастэ мэ сытёвавас андэ школа, шов бэрш мэ пхирав пэ ғреко-рымско биромос, инке сытёвавас андэ музыкально школа, дилабав по акардеоно.

Джи маримастэ амаро ери жувэлас фартэ мишто. Амэндэ сас пэско автосэрвисо, сас амэндэ бут вита. Амэ ни пэр со на жалуйисаспэ. Та андэ 24-то феврали авиля о маримос и када вся хасайля. О автосэрвисо спхабиля, спхабиля и ферма.

Тобэрш андо марто, кала андо Марюполи жанас марима, амэ ла даса тай аврэ нямонэнца нашлям андэ Чехия, котэ амэ жувасас штар шон. Тэ виладас анда Марюполи сас фартэ пхарэс тай даранэс. Англуно моло амэ камлям тэ виладас андав форо андо 26-то марто, кала амаро раёно вжэ линэ фартэ тэ бомбий, ай пэ вулыцэ дэнас пушкэ. Амэ камасас тэ ладас андэ риг каринг Запорожа, та пэ русыцко халавдицко блокпосто амэн на мукле. Амэ рисайлям и инке дуй-трин дес самас цэрэ. Дуйтовар амэндэ вижэля тэ виладас андав форо та амэ попэлям талав баро пушкимос. Вари-сар долаглям кай Запорожа, ай котар андо Днипро, ай май-дур андэ Чехия.

Хоч андэ Чехия амэнди на сас даранэс, та амэ дикхасас, со и мануша андярэн пэс амэнца най кадя драго, сар лэ украйицонэнца. Акэ, екхвар мэрня дати отпхэндэ тэ потинэн пособия, хочя аврэ нашымаренди андай Украйина лэн потинэсас май-дур. Андэ чешско школа бут раклоррэ на камэнас тэ авэн манца амала, хочя аврэ украйински бэятонэнца вонэ андярэнас пэс драго. Пала кадэла бэлявэ, ай инке пала кода со мэ фартэ дэлмут на дикхлем лэ дадэс, амэ закамлям тэ рисавас андэ Украйина. Кала росийски халавдэ линэ тэ нашэн и котэ ашыля крыха май-драго, амэ стидямпэ тэ ладас кав дад андо Киево. Котэ амэ самас штар шона. Тунчи кала русуря линэ фартэ тэ марэн андай ракетэ пай украйински форуря тай пав Киево линэ тэ марэн, о дад фартэ ля тэ дарал пала амэндэ и упалэ бишалдя амэн палай зағраныца. Дэ-англал амэ упалэ попэлям андэ Чехия, котэ жувэн амарэ амала. Лэндэ амэ самас панжь дес, ай тунчи пэ вурали лаглям андэ Норвеғия, котэ вжэ сас амари баба тай амаро папо.

Акана амэ сам андо тхан, саво акхарэлпэ Сундалсёра. Амэ, екхэтханэ аврэ украйицонэнца жувас андэ найбаро ғотэли, амэ жувас кажно андо пэско номери. Акэ андэ амаро ери панжь мануш, и амэнди динэ панжецэрэнго номери. Катэ амэнди набутка пособин катутнэ мануша – сомай-бут арабуря тай миғрантуря андай авэр странэ. Катэ акэ иси мануш, савэс бушон Марлан, во пособисардя амэнди тэ тидас кирпэ та йида, сави амэнди сас трэбуй. Инке катэ иси екх кырғызо, лэс акхарэн Яково. Во дя амэнди скаминд тай скаминдоррэ.

Мэ катэ на пхирав андэ школа. Мэ сытёвав па интэрнэто андэ киевско школа. Мэ пхиравас кордэ, дэкин амэ жувасас андо Киево. Инке мэ сытёвав анғлийско и украйинско шыба тай математика онлайн лэ репититороса”.

Рроманэс парандярдя о тексто о Янушо Панченко

Па лэ Артурости история амэ стердям мульфильмо “Лэ шаворрэско дром андав Марюполи”, саво АДЦ “Мемориало” вимукля кав Всялюмако рромано дес андо 8-то апрели 2023 бэрш.

Themes

  •  

    "Voices of War" - testimonies from Ukrainians about their personal experiences during the Russian war aggression.

    By Kharkiv Human Rights Protection Group
  • Monthly Newsletter

    all news, publications, videos
    in one letter per month